ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ‘ОТБАСЫ’ ДЕГЕН ТҮСІНІГІН БІЛДІРЕТІН СӨЗДЕР ТУРАЛЫ

Аңдатпа

Бұл мақалада қазақ тіліндегі ‘от басы’ (family) мағынасын білдіретін сөздерді зерттеу нәтижелері берілген. Түтін, шаңырақ, түндік (түндік) сөздерінің қосалқы мағынада синонимге айналғаны, отбасын шаруашылық қызметтің субъектісі ретінде айқындағаны атап өтіледі. Сондай-ақ қазақ тілінде грамматикалық құрылысы мен композициялық семантикасы жағынан от басы тіркесіне ұқсас түндік басы деген изафеттік тіркес пайда болды. Қазақ тіліндегі қарапайым әлеуметтік-экономикалық кешен ретіндегі ‘отбасы’ ұғымының мал-жан, үй-жай сияқты жұп сөздермен, ал отау құрған ұлдарды әке ошағынан ажыратып, жаңа отбасы құруды үй болу, үй көтеру сөздерімен білдіретініне назар аударылады. Жаңа лексикалық мағыналардың дамуы екі құбылыстың немесе заттардың (тұрғындар тобы мен отты ошақтың) уақыт пен кеңістікте бірінен соң бірі метонимдік ауысуы арқылы жүзеге асатыны баса айтылады.

‘Бірге өмір сүретін жақын туыстар тобы’ деген қатаң анықталған мағыналы сөздің қажеттілігі тілде метафоралық және поэтикалық бейнелерді қолдануға мүмкіндік беретін көркем сөйлеу стилінде кездесетін жан ұя жаңа лексикалық формацияның пайда болуына әкелді.

Әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өзгеруі нәтижесінде отбасын жаңа қоғамдық формация ретінде белгілейтін және мазмұны бар ‘бірге тұратын туыстар тобы’ (ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар), құқықтық қатынастарға сәйкес келетін және қосымша мағыналық реңктерден ада болатын сөздің қажеттілігі туындады. Авторлар лингвоәлеуметтік тәжірибеге әйіле сөзінің қолданылуын енгізу орынды деп есептейді, оның болуы лексикалық қорды араб тілінен алынған сөздермен толықтырудың мәдени-тарихи дәстүріне сәйкес келеді және түркі халықтарының әдеби тілдерінің жақындығын сақтауға септігін тигізеді.