ШАҒАТАЙ ТІЛІНДЕГІ ЖАЛҒАУЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ: «MECMŪʿA-İ RESĀʾİL-İ ʿACĪBE» ҚОЛЖАЗБАСЫ НЕГІЗІНДЕ
Кілт сөздер:
Шағатай тілі, Нұр-наме, қолжазба, әңгімелер, дұғаларАңдатпа
Мақалада түркі әдебиетінің рухани негіздерін талдау барысында исламдық дүниетанымның, оның ішінде Құран, хадис және сопылық ілімдердің ықпалы жан-жақты қарастырылады. Зерттеудің негізгі концептуалды өзегін «Нұр-ул-Мұхаммед» және «Хақиқат-и Мұхаммедийе» ұғымдары құрайды. Аталмыш тұжырымдар бойынша Пайғамбар Мұхаммедтің нұры әлем жаратылмас бұрын пайда болған алғашқы рухани негіз ретінде қабылданады және бүкіл болмыстың мәндік бастауы болып есептеледі. Мақалада осы ұғымдардың түркі әдебиеті мен сопылық мәтіндердегі көрінісі, сондай-ақ олардың діни-философиялық мазмұны жан-жақты ашылады.
Зерттеу нысаны – 1909 жылы Шағатай тілінде жазылған «Mecmūʿa-i Resāʾil-i ʿAcībe» қолжазбасы. Бұл меджмуа діни, сопылық және тұрмыстық мазмұндарды қатар қамтитын көпқырлы мәтін ретінде сипатталады. Қолжазбаның «Нұр-наме» бөлімінде Мұхаммед пайғамбардың нұрының жаратылысы, әлемнің пайда болуы, пайғамбарлар тарихы, қиямет және ақыретке қатысты діни түсініктер баяндалады. Сонымен қатар, қолжазбада шаруашылық, күнделікті өмір, салт-дәстүрлерге қатысты мәліметтер және ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығына арналған дұғалар кездеседі.
Тілдік аспект тұрғысынан мақалада қолжазбаның морфологиялық жүйесі жан-жақты талданады. Көптік, тәуелдік және септік жалғауларының қолданылу ерекшеліктері шағатай тілінің фонетикалық және морфологиялық заңдылықтарымен сабақтастыра зерттеледі. Әсіресе ілік септігінің екі формасы (+nıñ/+niñ және +nı/+ni) қатар өмір сүруі тілдің тарихи дамуындағы диахрониялық өзгерістерді көрсетеді. Сонымен қатар барыс, жатыс, шығыс, көмектес және бағыттаушы септіктердің мәтіндегі қызметі нақты мысалдар арқылы сипатталып, олардың түркі жазба дәстүріндегі орны айқындалады.
Қорытындылай келе, мақала «Mecmūʿa-i Resāʾil-i ʿAcībe» қолжазбасын әдеби, тарихи және лингвистикалық дереккөз ретінде кешенді талдай отырып, түркі сопылық дәстүрі мен Шағатай тілінің XX ғасыр басындағы дамуын зерттеуге маңызды үлес қосатыны көрсетіледі.
Жүктеулер
Жарияланды
Журналдың саны
Бөлім
Лицензия
Авторлық құқық (c) 2025 Журналдың редакциясы Қазақстан Республикасының авторлық құқық туралы заңын және тиісті халықаралық шарттарды басшылыққа алады. Авторлар өздерінің авторлық құқықтарын сақтайды және «Шәкәрім университетінің хабаршысы. «Тарих ғылымдары сериясы» журналына қолжазбаның алғашқы жариялану құқығығын береді. Автор журналға тиісті сілтеме жасаған жағдайда материалды кез келген тасымалдағышта және кез келген форматта көшіруге және таратуға құқылы. Оқырмандар мен пайдаланушылар жұмыстың авторы көрсетілген және осы журналға сілтеме берілген жағдайда материалды еркін көшіріп, тарата және қолдана алады. Авторлық құқық мақала жазуға елеулі үлес қосқан әрбір бірлескен автордың адалдығы мен жауапкершілігін білдіреді. Автор журналдың веб-сайтына тиісті сілтемені көрсеткен жағдайда өз басылымдарын институционалды немесе басқа қоймаларда сақтауға құқылы.
Бұл жұмыс Creative Commons Attribution-Коммерциялық емес 4.0 халықаралық лицензиясы.
Авторлық құқық мақала жазуға елеулі үлес қосқан әрбір бірлескен автордың адалдығы мен жауапкершілігін білдіреді.
Автор журналдың веб-сайтына тиісті сілтемені көрсеткен жағдайда өз басылымдарын институционалды немесе басқа қоймаларда сақтауға құқылы.